Aflevering 9: Kun je angst ook zien? (1)

Doelstellingen serie Kostenreductie

Meer weten over de doelstellingen van de serie Kostenreductie? Klik dan hier:[toggle title=’Toon text’]

‘NL, doe meer aan psychische problemen’

Zo luidde de kop van een NOS-bericht op 1 december 2014, naar aanleiding van een rapport van de OESO over mentale gezondheid op het werk. Mentale ongezondheid brengt veel kosten met zich mee, zowel voor organisaties als voor de maatschappij. Ik zie de gevolgen hiervan ook in mijn praktijk als loopbaancoach. Deze blogserie wil bijdragen aan het verlagen van deze kosten.

Drie deelthema’s: arbeidsomstandigheden, angst en agressie

In drie deelthema’s ga ik in op verschillende factoren die van invloed zijn op de mentale (on)gezondheid.

• In deel 1 (blog 3-7) komen concrete ervaringen en situaties ter sprake: ziekte, stress en baanonzekerheid.

• Deel 2 van deze blogserie besteedt aandacht aan het thema angst op de werkvloer (blog 8-15).

• In deel 3 staat het thema agressie op de werkvloer centraal (blog 16-21).

Inzicht verlaagt kosten mentale ongezondheid

Met het beschrijven van deze factoren hoop ik dat jullie als lezers van dit blog – of je nu leidinggevende, werknemer of werkzoekende bent – inzicht krijgen. Bijvoorbeeld in de gevolgen van mentale problemen voor het uitoefenen van werk of van leidinggevende taken, of voor de relatie tussen werknemer en werkgever. Inzicht hierin geeft namelijk mogelijkheden om tot ander gedrag te komen. En, meer economisch gezegd: om de kosten van mentale ongezondheid te verlagen![/toggle]

Kun je angst ook zien? (1)

Angst is niet alleen een emotie, iets wat we voelen. Angst en onze reactie hierop zijn ook fysiologisch zichtbaar in onze hersenen. Dat geldt zowel voor concrete angst als existentiële angst (zie blog 8). Hoe dat zit, lees je in de volgende twee blogs. Dit blog gaat over de fysiologie van de gevolgen van stress. Blog 10 gaat over de langetermijn gevolgen van angst op ons fysiologische systeem.

Ik maak onderscheid tussen stress en angst. Stress is de aanleiding, een externe factor, met angst als fysiologische, interne reactie tot gevolg. Ik schrijf hierover, omdat ik het belangrijk vind om te beseffen dat deze fysiologie – die voor een groot deel onzichtbaar is – een grote rol speelt in organisaties, en zeker als er sprake is van arbeidsomstandigheden als baanonzekerheid, stress en ziekte (blog 3-7).

Fysiologie

Om emotie en specifiek angst te kunnen begrijpen, hebben we meer inzicht nodig in ons fysiologische systeem. Daarom eerst enkele fysiologische feiten op een rijtje.

(Hanson 2012, p. 63)

Alle verschillende delen van de hersenen in bovenstaand plaatje voeren een divers en complex takenpakket uit. Een aantal hiervan licht ik toe:

Prefrontale cortex (PFC): stelt doelen, maakt plannen en stuurt het handelen aan; geeft vorm aan emoties, deels door het limbische systeem te leiden en het soms af te remmen.
Anterieure (frontale) cortex cingularis (ACC): stabiliseert de aandacht en houdt toezicht op plannen; helpt bij de integratie van denken en voelen (Yamasaki, LaBar en McCarthy 2002); een ‘cingulum’ is een gebogen bundel zenuwvezels.
Insula: neemt de interne toestand van de toestand van je lichaam waar, inclusief je instinctieve gevoelens; helpt je empathisch te zijn; bevindt zich aan de binnenkant van je temporale kwabben aan beide kanten van je hoofd (de temporale kwabben en de insula ontbreken in bovenstaande afbeelding).
Thalamus: het belangrijkste relaisstation voor zintuiglijke informatie.
Hersenstam: stuurt stofjes als serotonine en dopamine naar de rest van de hersenen.
Corpus callosum: geeft informatie door van de ene hersenhelft naar de andere.
Limbisch systeem: van centraal belang voor emotie en motivatie; omvat de basale ganglia, de hippocampus, de amygdala, de hypothalamus en de hypofyse; (…)
Basale ganglia: spelen een rol bij beloning, bij het zoeken naar stimulering en bij bewegen; ‘ganglia’ zijn bundels weefsel.
Hippocampus: vormt nieuwe herinneringen en bespeurt gevaren.
Amygdala: een soort ‘alarmbel’ die vooral op emotioneel beladen of negatieve stimuli reageert (Rasia-Filho, Londero en Achaval 2000).
Hypothalamus: reguleert primaire aandriften zoals honger en seks; produceert oxytocine; activeert de hypofyse.
Hypofyse: produceert endorfinen, brengt de productie van stresshormonen op gang; slaat oxytocine op en scheidt ze af.

(Hanson 2012, pp. 62-63)

Alarmsignalen

Hoe werkt dat nu precies, met de gevolgen van stress in onze hersenen? Stel, er gebeurt iets…

Misschien word je plotseling door een andere auto gesneden, misschien maakt een collega een schampere opmerking, of misschien valt je alleen maar een verontrustende gedachte in. Sociale en emotionele omstandigheden kunnen, net als lichamelijke toestanden, rake klappen uitdelen, aangezien psychologische pijn gebruikmaakt van een groot aantal van dezelfde netwerken als lichamelijke pijn (Eisenberger en Liebermann 2004); daarom kan afgewezen worden even naar zijn als een ontstoken kies. (Hanson 2012, p. 60)

Binnen ongeveer twee seconden na het eerste alarm zijn je hersenen volkomen paraat en ervaar je dat je op zijn minst een tikkeltje van slag bent. Maar wat gebeurt er vervolgens in je hersenen en in je lichaam?

Hoe werkt stress?

Hieronder wat neurofysiologie in vogelvlucht. Wanneer je deze hele rij ziet, krijg je misschien enigszins een beeld van de complexiteit van wat er neurologisch en fysiologisch in no-time gebeurt:

Er is stress (externe factor) en er ontstaat angst (interne factor).
Adrenaline versnelt de hartslag – zo is er meer bloed en zuurstof beschikbaar.
Pupillen verwijden – zo valt er meer licht in het oog.
Noradrenaline stuurt bloed naar grote spiergroepen.
De bronchiën verwijden, zodat er een betere uitwisseling van gassen ontstaat – zo kun je harder slaan en sneller rennen.
Cortisol onderdrukt het immuunsysteem – zo wordt ontsteking van wonden voorkomen.
Cortisol stimuleert de hersenstam en amygdala (de alarmbel van de hersenen).
De amygdala activeert het sympathische zenuwstelsel en het hormonale systeem (dubbel dus) – dit brengt nieuwe cortisol vrij.
Cortisol onderdrukt de activiteit van de hippocampus – deze remt normaal de amygdala.
De amygdala gooit de remmen nu los en er wordt nog meer cortisol afgescheiden.
Voortplanting (seks) en spijsvertering (droge mond en obstipatie) komen op een zijspoor – geen tijd voor.
De emoties worden versterkt waardoor het gehele brein wordt geactiveerd.
Het sympathische zenuwstelsel en hormonale systeem worden extra geactiveerd, waardoor de amygdala wordt gestimuleerd.
De amygdala richt zich op negatieve informatie (scant) en geeft een heftige reactie.
Hoe sterker het limbische en endocriene systeem geactiveerd worden, hoe meer de kracht van de prefrontale cortex, het controlerende systeem, afneemt.
De prefrontale cortex wordt tevens beïnvloed door het sympathische zenuwstelsel en het hormonale systeem. Hierdoor vermindert het vermogen om situaties goed in te schatten en de intenties van anderen te beoordelen. Prioriteiten worden in een negatieve richting gestuurd. Met andere woorden, voor de bestuurder van de onbestuurbare auto is iedereen gek behalve hijzelf. Dit laatste ziet iemand vaak pas achteraf als hij uit de situatie, de angst en de woede is. Dan pas kun iemand weer reflecteren op zijn/haar eigen gedrag en dat op waarde schatten.

Wanneer we ons realiseren dat in de complexiteit van werksituaties veel stress heerst, dan is ons lichaam dus vaak in een voortdurende staat van paraatheid. Daarom is het niet zo gek dat mensen uitvallen als gevolg van stress. Het systeem raakt overbelast. Alle alarmbellen zijn gaan rinkelen.

Groeivraag

Wat leer je van dit blog over stress bij jezelf, je collega’s en in je organisatie?

Vooruitblik

In het volgende blog ligt de nadruk op de fysiologie van langdurige stress en het daarmee samenhangende gevolg angst.

Bronnen voor deze serie

Meer weten over de bronnen voor de serie Kostenreductie? Klik dan hier:[toggle title=’Toon text’]

Bronnen voor deze serie

Bakas, A. & Sijmons, M. (2014), Megatrends Stress. De nieuwste inzichten in psychische klachten die leiden tot verzuim, Schiedam: Bal Media.

Dam, A. van (2009), De kunst van het falen. Hoe je door effectief leren succesvol kunt presteren, Amsterdam: Ambo.

Glas, G. (2002), Angst; Beleving > structuur > macht, Amsterdam: Boom.

Hessel, R. & Mulder A. (2014), Gewoon of beperkt? Hoe jodendom, christendom en islam omgaan met mensen met een handicap, Zoetermeer: Meinema.

Hanson, R. (2012), Boeddha’s brein. Hoe mindfulness je hersens en je leven kan veranderen, Utrecht: Ten Have.

Kierkegaard, S. (2009), Het begrip angst, Budel: Damon.

Klaassen, A. (2003), Agressiebeheersing, Alphen aan den Rijn: Kluwer.

LeDoux J. (1998), The Emotional Brain, New York: Simon & Schuster, Rockefeller Center.

OECD (2012), OECD (2012), Sick on the Job?: Myths and Realities about Mental Health and Work, Mental Health and Work, Paris: OECD Publishing,

DOI: http://dx.doi.org/10.1787/9789264124523-en

OECD (2014a), Making Mental Health Count: The Social and Economic Costs of Neglecting Mental Health Care, OECD Health Policy Studies, Paris: OECD Publishing,

DOI: http://dx.doi.org/10.1787/9789264208445-en

OECD (2014b), OECD (2014), Mental Health and Work: Netherlands, Mental Health and Work, Paris: OECD Publishing, DOI: http://dx.doi.org/10.1787/9789264223301-en

OECD (2015), OECD (2015), Fit Mind, Fit Job: From Evidence to Practice in Mental Health and Work, Mental Health and Work, Paris: OECD Publishing,

DOI: http://dx.doi.org/10.1787/9789264228283-en

Rossum, Cora van (2014), Kwetsbaarheid is kracht. Menselijk maatwerk in duurzaam, inspirerend en ambachtelijk loopbaan- en studiekeuzeadvies, Rotterdam: Loopbaanparadox, in eigen beheer.

Rossum, C. van, ‘Angst is niet iets om bang voor te zijn’, in: CoachLink Magazine 2015, nr. 4, pp. 55-58.

Rossum, C. van, ‘Verbinding creëren door te luisteren’, in: CoachLink Magazine 2015, nr. 3, pp. 80-83.

Sedláček T. (2012), De economie van goed en kwaad. De zoektocht naar economische zingeving van Gilgamesj tot Wall Street, Schiedam: Scriptum.

Tavris, C. (1982), Anger, The Misunderstood Emotion, United States: Touchstone.

Yalom, Y.D. (1980), Existential Psychotherapy, The Perseus Books Group [z.p.]

Yalom, Y.D. (2013), Scherprechter van de liefde. Tien ware verhalen uit een psychotherapeutische praktijk, Amsterdam: Balans.

Yalom, Y.D. (2015), Tegen de zon in kijken. Doodsangst en hoe die te overwinnen, Amsterdam: Balans.[/toggle]

Over het blog

De missie van Loopbaanparadox is: “Kwetsbaarheid is kracht! Menselijk maatwerk in duurzaam, inspirerend en ambachtelijk loopbaan- en studiekeuzeadvies”. Het blog draagt in dit kader kennis, inspiratie en deskundigheid over en verschijnt iedere maandag.

De foto’s zijn van fotograaf Marcel Sjoers (www.marcelsjoers.nl). Ze zijn te bestellen via marcel@marcelsjoers.nl. Het blog is geschreven door Cora van Rossum (www.loopbaanparadox.nl) en staat onder redactie van Marleen Schoonderwoerd (http://www.linkedin.com/in/marleenschoonderwoerd).

Wanneer door dit blog persoonlijke dilemma’s boven komen, is het altijd mogelijk om hierover te mailen (cora@loopbaanparadox.nl). Gratis!

Cora van Rossum – www.loopbaanparadox.nl – 14-3-2016